ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 9، آذر 1400 ، شماره پی در پی 67

وجاهت هنری تشبیهات هجوآمیز مجیرالدین بیلقانی (پژوهشی در سبک‌شناسی بلاغی هجو)

صفحه (52 - 68)
محمد سعیدی مقدم (نویسنده مسئول)، سید احمد پارسا
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1399

چکیده

زمـینه و هـدف: یکی از جـلوه های ادب غـنایی در اشـعار مـجیرالدیـن بیلقانی هجویـات اوسـت که در کـنار هجویـات استادش، خاقانی، از نظر مغفول مانده و چنانکه باید به آن پرداخته نشده است. ازاینرو پژوهش حاضر میکوشد ضمن حذف مضامین متناقض با مسائل اخلاقی، به معرفی هجو و ذکر دلایل مختلف وجود آن در دیوان مجیرالدّین بیلقانی پرداخته و شگرد هنری و بلاغی او را در این زمینه بررسی نماید.

روش مطالعه: روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است و داده ها با استفاده از منابع کتابخانه ای جمع آوری شده است. محدوده و جامعه موردمطالعه، ابیات هجوآمیز دیوان مجیرالدین بیلقانی است که با تصحیح و تعلیق محمد آبادی توسط انتشارات مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران منتشر شده است.

یافته ها: بررسیها نشان میدهد زبان مجیر در هجویات، زبانی عفیف و غالباً به دور از پرده دریهای مرسوم با الفاظ تابو است. هجویات او بیشتر متوجه رقیبان شعری و حاسدان است و در این میان، تشبیه مهمترین عنصر خیال آفرین و شاعرانه مجیر محسوب میشود. ذهن تصویرساز مجیر برای هجو دیگران، به آوردن یک تصویر اکتفا نکرده و تشبیهات او آمیخته به تصاویر دیگر و دربرگیرنده تناسبهای لفظی و معنوی گوناگون است. این آمیختگی بر ارزش ادبی هجویات وی افزوده و جنبه تخیّلی آن را تقویت کرده است. همچنین، این امر از زشتی و کراهیّتی که مختص سخن هجوگونه است، کاسته و بر ویژگی بلاغی سخن افزوده است. مجیر با تمثیلها و اسلوب معادله هایی که بر پایه منطق عقلی و هنری ساخته، کوشیده است با بیانی مستدل، ضمن برکشیدن مقام خود، دیگران را در جایگاهی فروتر نشاند.

نتیجه گیری: مـجیر در تشبیهات هـجوآمـیز خود بین عناصر به ظاهر بـی ارتباط و دور از هم، پیوندی شاعرانه برقرار نموده و ذهـن مخاطب را برای کشف ارتباط دو سـوی تشبیه، به تکـاپو انداخته است. از نظر مـعنایی نیز هجویات او بازنمود اوضاع اجتماعی مـردم و اخلاق حاکم بر جـامعه اسـت. بنابراین هـجویات مجیرالدین بیلقانی علاوه بر وجاهت هنری، از نظر معنایی درخور توجه است.

کلمات کلیدی
مجیرالدین بیلقانی , قرن ششم , هجو , بلاغت , تشبیه

• اصلیترین ویژگیهای سبکی هجویات سوزنی سمرقندی، پارسا، سید احمد. (1395). آینه میراث، بهار و تابستان، شماره 85، صص 192-173.
• بلاغت تصویر، فتوحی، محمود. (1395). چاپ چهارم، تهران: سخن.
• تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی، زرقانی، مهدی. (1388). تطور و دگردیسی ژانرها تا میانه سده پنجم، تهران: سخن.
• تاریخ ادبیات در ایران، صفا، ذبیح الله. (1391). جلد دوم، چاپ هجدهم، تهران: فردوس.
• تاریخ ادبیات عربی از عصر جاهلی تا قرن معاصر، الفاخوری، حنا. (1383). ترجمه عبدالمحمد آیتی، چاپ ششم، تهران: توس.
• تذکره الشعرا، دولتشاه سمرقندی. (1382). به اهتمام ادوارد براون، تهران: اساطیر.
• تفنن ادبی در شعر فارسی، دانش پژوه، منوچهر. (1381). تهران: طهوری.
• جستاری در چگونگی کارکرد نمادهای جانوران در اشعار صائب تبریزی و بیدل دهلوی، سلاجقه، پروین. (1390). فصلنامه پژوهش زبان و ادبـیات فـارسی، شـماره بیست و یکم، صص140ـ121.
• درباره طنز، حرّی، ابوالفضل. (1390). (رویکردهای نوین به طنز و شوخ طبعی)، چاپ چهارم، تهران: سوره مهر.
• دیوان اشعار، مجیرالدین بیلقانی. (1358). تصحیح و تعلیق محمدآبادی، تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
• سبک خراسانی در شعر فارسی، محجوب، محمد جعفر. (1345). تهران: فردوسی.
• سخن و سخنوران، فروزانفر، بدیع الزمان. (1387). تهران: زوار.
• سفر درمه، پورنامداریان، تقی. (1381). چاپ دوم، تهران: نگاه.
• طنز و شوخ طبعی در ایران و جهان اسلام، حلبی، علی اصغر. (1377). تهران: بهبهانی.
• فرهنگ ادبیات فارسی، خانلری، زهرا. (1384). چاپ چهارم، تهران: توس.
• فرهنگ اصطلاحات ادبی، داد، سیما. (1390). چاپ پنجم، تهران: مروارید.
• لسان العرب، ابن منظور، محمدبن مکرم. (1990). بیروت: دارالصادر.
• مفلس کیمیافروش، شفیعی کدکنی، محمد رضا. (1372). تهران: سخن.
• مقایسه سبکی هجویات در دو دیوان خاقانی و متنبّی، پارسا، سید احمد و مرادی، فرشاد. (1387). پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 58، صص22ـ1. المنجد، معلوف یسوعی، لویس. (1374). تهران: دهاقانی.
• نقد ادبی، زرین‌کوب، عبدالحسین. (1361). جلد اول، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
• هجو در شعر فارسی، نیکوبخت، ناصر. (1380). تهران: دانشگاه تهران.
• هجو گویان پارسی زبان «از آغاز تا انجام»، عبداللهی، رضا. (1383). تهران: راد.
• هجویات و هزلیات عبید زاکانی، اقبال آشتیانی، عباس. (1347). (به انضمام مقاله ای عمیق و موشکافانه در طبیعت هجو) از آناتولی لوناچارسکی، تبریز: ابن سینا.